Cổ nhân dạy: “Dùng nhân nghĩa và đức hạnh trị sửa người là Đạp. Dùng Đạo trị sửa quốc gia thì quốc thái dân an, thiên hạ thái bình. Dùng quyền hành và sức mạnh trị sửa người chính là ác bá. Dùng ác bá trị sửa quốc gia thì hậu hoạn vô cùng vô tận, thế Đạo ắt loạn”.

Người xưa cũng phân đức thành 8 loại: Hiếu – đễ – trung – tín – lễ – nghĩa – liêm – sỉ. Những điều này được gọi là “Bát Đức” – tức là 8 loại đức hạnh.

Bát Đức cũng được gọi là “Bát Đãn”, ý nghĩa là nếu một người thiếu tám loại đức hạnh này thì không phải là con người. Người mất đi tiêu chuẩn làm người thì không được coi là con người. 

So với thời xưa thì hiện nay giá trị đạo đức như Liêm và Sỉ đã không còn quá coi trọng nữa, thậm chí ngày càng bị suy bại. Đạo đức bại hoại, không coi trọng bát đức cũng là nguyên nhân căn bản của tất cả các hiện tượng suy đồi trong xã hội ngày nay. 

Làm người, nhất định phải tu dưỡng Liêm và Sỉ

Liêm ở đây có nghĩa là liêm khiết. Đây là 1 phẩm chất quan trọng của con người. Liêm bao gồm ý nghĩa, liêm khiết và tiết kiệm, thanh đạm, người xưa nói: “Liêm là cội nguồn của phú quý”. Không tham lam được coi là Liêm. Liêm thường được đặt kết hợp với Thanh (trong sạch). Đây là từ mà người xưa thường nhắc đến các vị quan sống vì dân vì nước, không tham của.

Suy nghĩ sâu thêm thì thấy Liêm có khởi nguồn từ Sỉ, tức xấu hổ, hổ thẹn. Vì người biết Sỉ ắt sẽ Liêm (không tham).

Sỉ là chỉ tâm hổ thẹn. Khổng Tử nói: “Cách hành vi của mình phải biết hổ thẹn”. Có nghĩa là biết giữ mình, biết rằng làm bừa tùy ý là việc đáng hổ thẹn. Mạnh Tử thì nói rằng: “Con người không thể vô sỉ (không biết hổ thẹn).

Khổng Tử nói thêm: “Biết hổ thẹn là đã gần với dũng cảm”. Một người biết hổ thẹn thì khi đứng trước tiền tài sẽ không tham, khi ở cảnh khốn cùng sẽ không khuất phục. Người có liêm sỉ sẽ biết khiêm tốn, nhượng bộ, hiểu được lựa chọn hay buông bỏ. Bất kể là tu dưỡng cá nhân hay là khí tiết dân tộc thì Liêm và Sỉ đều là “lãnh đạo” của lương tri.

Người có liêm sỉ chính là người dũng cảm., Bởi biết hổ thẹn nên họ luôn luôn tự xem lại hành vi đạo đức của mình. Người biết hổ thẹn sẽ dũng cảm đối diện với sai lầm của mình, sửa sai, vượt lên chính mình.

Mạnh Tử nói: “Không có tâm xấu hổ về cái ác cái xấu của mình thì không phải là con người”. Ông cho rằng người biết xấu hổ nhất định có đạo đức tốt đẹp, họ sẽ không bị danh lợi mê hoặc.

Chu Hy nói: “Người có Liêm Sỉ thì có những việc sẽ không làm”, tức là người có tâm hổ thẹn sẽ không làm những việc không nên làm.

Người biết hổ thẹn nhất định có ý chí kiên định. Khi đối diện với được và mất, nghĩa và lợi, cộng đồng và cá nhân, họ không bị dục vọng thao túng, khống chế.

Lã Khôn, học giả đời Minh nói: “5 loại hình phạt không bằng một chữ Sỉ”, ông cho rằng giáo dục để người dân hiểu được Liêm Sỉ quan trọng hơn hình phạt nặng nề. Bởi vì khi đạo đức của mọi người được nâng cao, họ sẽ biết nên làm thế nào và không nên làm điều gì, biết đúng sai thị phi thì cũng không cần dùng đến hình pháp nữa. Do đó, Nho giáo vô cùng coi trọng giáo dục, giáo dục là tiên phong, hình pháp là phụ trợ.

Người xưa thanh liêm thế nào?

Còn nhớ, khi Bao Thanh Thiên thọ 60 tuổi, ông kiên quyết không nhận bất kỳ lễ vật của ai đem tặng. Không ngờ, người đầu tiên đến chúc mừng và tặng quà cho ông lại là đương kim thánh thượng Tống Nhân Tông.

Trên bữa tiệc, thái giám viết 4 câu thơ:

Đức cao vọng trọng nhất phẩm quan,

Đêm ngày vì nước tựa Ngụy Trưng.

Hôm nay hoàng thượng mang quà tặng,

Chối từ nhận lễ lý chẳng thông.

Bao Thanh Thiên xem xong lấy bút viết tiếp 4 câu thơ bên dưới:

Thiết diện vô tư tấm lòng trung

Làm quan kỵ nhất cứ kể công.

Vì nước đêm ngày là trách nhiệm,

Chối từ nhận lễ giữ thanh liêm.

Thông qua bài thơ chối từ nhận lễ vật, hành động của Bao Thanh Thiên đã thể hiện ra sự liêm chính của ông, và cũng được hoàng thượng khen ngợi, bá quan trong triều và bách tính tôn kính.

Xem thêm: Ẩn ý “tàn nhẫn” phía sau câu nói: “Ruộng sâu trâu nái không bằng con gái đầu lòng”